Merkwaardige macro mineralen
een informatieve rubriek met handstukken uit de collectie van Raymond Dedeyne, door hemzelf becommentarieerd en door Theo Muller van foto’s voorzien - voor vragen of suggesties, email mmm@minerant.orgCHRYSOTIEL
Thetford Mines, Chaudières-Appalaches, Québec, Canada
Je zou het hem niet nageven, maar het specimen op de foto is ooit beroemd geweest, en niet eens zo’n klein beetje. Zijn “claim to faim” strekte zich uit over een periode van niet minder dan zes maanden, waarbij dagelijks duizenden bezoekers langs defileerden om het te bewonderen. Op de Expo 58 – de wereldtentoonstelling in Brussel die er onder het motto “de wereld naar menselijke maat bouwen” van april tot october 1958 41 miljoen bezoekers mocht verwelkomen - werd het namelijk tentoongesteld op de stand van een bedrijf uit Deurne (bij Antwerpen) met de indrukwekkende naam “Manufacture Belge d’Amiante et de Caoutchouc”. Die firma was gevestigd op de Turnhoutsebaan 217 en stond lokaal toen beter bekend als “ ’t katchoke””. Het was een relatief kleine producent van o.a. asbesttextiel, die er met zowat 60 werknemers actief was in de periode van 1905 tot ongeveer 1975. Waarschijnlijk moest het specimen op Expo 58 dienen ter illustratie van hoe hun grondstof – basis van een alweer verbazende technische vooruitgang – er nu eigenlijk wel uit zag. Daarna is het dan waarschijnlijk nog enkele jaren ongebruikt blijven liggen in Deurne, totdat een werknemer er hoorde van een jonge snaak die in de buurt woonde en die mineralen verzamelde - en zo werd het uiteindelijk aan de deur afgeleverd bij … Paul Tambuyser, die het nog lange jaren in zijn verzameling onderbracht - tot 2018, jaar waarin ik het van hem overnam.
Asbest was al bekend bij de Romeinen: doordrenkt met was of olie vond het toepassing als eeuwigdurende lont voor olielampen (de naam “asbest” komt overigens van het Griekse “asbestos”, wat ”onblusbaar” betekent). Keizer Karel placht zijn bezoekers te imponeren met een onbeperkt herbruikbaar (asbest) tafellaken dat na de maaltijd gereinigd werd door het in het haardvuur te gooien. Asbestcement (met tot 20% asbest) werd voor het eerst gepatenteerd in 1900. Vanaf 1945 beleefde asbest een gouden tijd. Er werden zelfs steden naar genoemd: Asbest in de Russische Oeral en Asbestos in Canada. Het was een uitermate interessant materiaal met tal van aantrekkelijke eigenschappen: taai, onbrandbaar, chemisch nagenoeg inert, slijtvast, zowel thermisch als elektrisch isolerend, vlot verkrijgbaar en … goedkoop! Het kreeg dan ook tal van toepassingen: gasmaskers, sigarettenfilters, behang, toneelgordijnen, schoolborden, weefsels, kunstsneeuw (in kerstvitrines en in Hollywood, waar vlokken asbest met een grote compressor kwistig werden rondgeblazen), remvoeringen, warmte-isolatie, snelbouwstenen, weefsels, pakkingsringen – en dat is een verre van volledige lijst.
Maar – zoals Bredero het al eerder opmerkte: het kan verkeren. In de zeventiger jaren werd duidelijk dat het voormalig technisch wonderverhaal er eigenlijk een was van dood en verderf, toen bleek dat asbest een heimelijke sluipmoordenaar is, die jaarlijks de dood van honderdduizenden veroorzaakt. Inhalatie van zelfs minieme hoeveelheden asbeststof kan leiden tot asbestose, asbestpleuritis, fibrose, mesothelioom, longkanker en nog meer van dat fraais: allemaal aandoeningen die zich pas tientallen jaren na de blootstelling manifesteren en die zelfs nu nog nauwelijks of niet te genezen zijn. Als gevolg daarvan zijn asbest en zijn toepassingen momenteel volledig gebannen in Europa, Japan, Canada en Australië. Maar alle éénduidige contra-indicaties ten spijt wordt het nog steeds aangewend voor bepaalde toepassingen – o.a. in de USA , China en Rusland (waar in 2019 nog één miljoen ton van het goedje werden ontgonnen!).
Asbest is eigenlijk een verzamelnaam voor een reeks natuurlijke silicaten die zijn opgebouwd uit lange, dunne vezels, die zelf ook nog eens zijn samengesteld uit microscopische fibrillen. Er zijn grofweg twee types: die met rechte vezels, zoals riebeckiet var. crocidoliet (blauw asbest) en gruneriet var. amosiet (bruin asbest); en die met spiraalvormige vezels, zoals chrysotiel (witte asbest – eigenlijk een verzamelnaam voor clino-, ortho- en parachrysotiel). Het specimen op de foto meet 150 op 100 op 40 mm en is nagenoeg massieve chrysotiel: de dunne, witte vezels zijn parallel georiënteerd en vormen dikke, compacte massa’s. Chrysotiel is een magnesiumhoudend phyllosilicaat , opgebouwd uit zesringen (de twee andere hierboven genoemde asbestsoorten zijn inosilicaten) - zijn chemische formule is Mg3(Si2O5)(OH)4.
Het is afkomstig uit een van de vele asbestmijnen (dewelke precies is onmogelijk nog uit te maken) in de omgeving van het stadje Thetford Mines, gesticht in 1876 en ruwweg halfweg de Canadese steden Montréal en Québec. In de streek werden enorme voorraden asbest ontdekt en ontgonnen – zowel in dagbouw als ondergronds - vanaf het midden van de negentiende eeuw. Er werden zelfs complete meren voor drooggelegd: aan het Black Lake met zijn 1,75 op 1 km bij een diepte tot 14 meter werd zo drieënhalf jaar gepompt voor het leeg was. De twee belangrijkste mijnen waren de Lac d’Amiante en de British Canadian. Volledigheidshalve: 60 km zuidwest van Thetford Mines ligt nog een ander belangrijk Canadees asbestwingebied, in de omgeving van de stad Asbestos en vooral bekend vanwege de Jeffrey Mine en zijn legendarische grossulaar.
Uit bovenstaande zal zo ondertussen wel duidelijk zijn dat alle asbestspecimens in verzamelingen zonder uitzondering in goed afgesloten containers horen. Bewerkingen zoals formateren en monteren moeten – en dan nog enkel indien strikt nodig - in openlucht gebeuren met de nodige beschermingsmiddelen (goed afsluitende stofmaskers zijn een absoluut minimum). En uiteraard geef je dergelijke specimens nooit in de handen van kinderen. De types met rechte vezels zijn de gevaarlijkste (blauwe en bruine asbest), maar ook van de types met spiraalvormige vezels (zoals chrysotiel) werd bewezen dat ze carcinogeen zijn. Laat je hier vooral niet leiden door de kleur: een verkeerde determinatie kan op termijn potentieel fatale gevolgen hebben – behandel veiligheidshalve dus maar alle asbest als zeer gevaarlijk.
