Merkwaardige macro mineralen
een informatieve rubriek met handstukken uit de collectie van Raymond Dedeyne, door hemzelf becommentarieerd en door Theo Muller van foto’s voorzien - voor vragen of suggesties, email mmm@minerant.orgOpaal-AN (hyaliet) van de Kopasz Hill groeve, Tarcal, Tokaj district, Hongarije
Het aanbod aan Hongaarse specimens op mineralenbeurzen kun je bezwaarlijk overweldigend noemen, maar in 2013 haalde het land toch een primeur met zijn toen pas ontdekte opaal-AN (synoniem: hyaliet) uit een tot dan toe onbekende vindplaats: een steengroeve in het noordoosten van het land. Die situeert zich tussen de Kopasz en de Fekete heuvels, waar het Tokajer gebergte (alternatief: Zemplen gebergte – heuvellandschap ware echter een beter woord) overgaat in een eindeloze steppe, de legendarische Hongaarse poesta (het Hongaarse “puszta” betekent zoveel als “leegte”). De groeve ligt op zowat 4 km ten westen van het stadje Tokaj en 2 km zuidoost van het dorp Tarcal – twee behoorlijk toeristische locaties, niet op zijn minst vanwege hun “tokaji”: een haast legendarische (en tegelijk peperdure) zoete witte wijn.
De ondergrond van de Kopasz heuvels wordt gevormd door een lavakoepel van een uitgedoofde vulkaan die zo’n 11 tot 13 miljoen jaar geleden nog actief was. Ooit waren er meerdere steengroeven actief om het lokale andesiet te winnen, dat zijn toepassing vooral vond in de wegenbouw. Momenteel is er nog slechts één in operatie – origineel opgestart in 1861, sterk uitgebreid in 1927 en momenteel uitgebaat door het concern Colas Északkö Kft. Pas in 2013 werd daar voor het eerst hyaliet door verzamelaars opgemerkt. Nog hetzelfde jaar verschenen de eerste specimens op de markt en het jaar daarop werd er een vrij grote hoeveelheid van verzameld die o.a. op de beurs van Sainte-Marie werd aangeboden. Die verzamelactiviteiten begonnen echter al snel uit de hand te lopen – in die mate dat de uitbaters zich reeds in de zomer van 2015 genoodzaakt zagen de toegang voor verzamelaars volledig te verbieden. Dit heeft uiteraard invloed gehad op de aanschafprijzen: op de beurs van SMAM 2023 betaalde je voor een exemplaar van nauwelijks enkele cm groot al evenveel als voor een royaal, goede kwaliteit handstuk op SMAM 2015 (zie foto).
hyaliet van Tarcal op SMAM 2023: kleinere formaten, hogere prijzen - foto R Dedeyne
De nieuwe vondst was geen complete verrassing: de landsgrens met Slowakije ligt hier op amper 30 km en het Hongaars-Slowaakse grensgebied is al sinds eeuwen bekend voor zijn opaalvoorkomens. In de periode vóór Australisch opaal zijn intrede maakte was hier voor de Europese sierradenhandel zowat de enige bron van allerhande variëteiten zoals edel-, vuur-, honing-, hout- en glasopaal.
Hyaliet van Kopasz wordt vooral gevonden in de onderste lagen van de groeve, waar het gesteente minder hard en compact is en een daciet agglomeraat (het zogenaamde “schlackiger Dacit”) voorkomt dat rijk is aan (ontgassings)holtes. Die kunnen tot een halve kubieke meter groot zijn – er werd zelfs een reuzenholte gevonden van 1 bij 1 bij 2 meter waarvan de wanden volledig met opaal-AN bedekt waren. Op de betrokken diepte is de kwaliteit op zijn best, aangezien hier de invloeden van vorst, oppervlaktewater en atmosferische invloeden minimaal zijn. De allerbeste kwaliteit is echter beperkt tot een zone van ongeveer 10 op 10 meter. Bij de exploitatie van de steengroeve worden echter uitgebreid springstoffen ingezet, zodat onbeschadigde specimens vrij zeldzaam zijn. Opaal is een gehydrateerde vorm van siliciumdioxide – chemische formule SiO2.nH20 - waarvan de structuur varieert tussen amorf en slecht gekristalliseerd. Het watergehalte varieert van 3 tot 21% maar ligt meestal tussen 6 en 10%. Al naar gelang zijn samenstelling kunnen er drie hoofdtypes onderscheiden worden – de grenzen daartussen zijn echter vrij diffuus: opaal CT (voornamelijk slechtgekristalliseerd Cristobaliet en Tridymite), opaal C (voornamelijk slechtgekristalliseerd Cristobaliet) en opaal A (X-ray Amorf). De laatste categorie kan nog verder opgedeeld worden in opaal-AG (Amorphous Gel) en opaal-AN (Amorphous Network): beide zijn opgebouwd uit dicht opeengepakte amorfe siliciumdioxide kogeltjes met een diameter van respectievelijk 200 – 400 nanometer (opaal-AG) en <5 nanometer (opaal-AN). Edelopaal is normaliter opaal-AG waarbij de structuur optreedt als een diffractierooster (fig 1). Glasopaal of hyaliet hoort thuis in de categorie opaal-AN; het watergehalte bedraagt 3 – 8%. De vorming van opaal is een uitermate langzaam proces: op een diepte van 40 meter duurt het naar schatting 5 miljoen jaar eer een laagje van 1 cm is afgezet.
Figuur 1: Opaal-AG structuur
By Dpulitzer - Own work, CC BY-SA 3.0,
https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=30686012
Opaal-AN van Tarcal, VIS opname foto Ludo Van Goethem
Opaal-AN van Tarcal, UVC 275 nm opname foto Ludo Van Goethem
Het specimen van de foto’s (195x55x30 mm) kocht ik op SMAM 2015 van Gábor Koller (foto), de man die hyaliet uit de Kopasz groeve zowat eigenhandig onder de aandacht van de Europese mineralenverzamelaarsgoegemeente bracht. Het is volledig intact (niet gebroken door explosieschokgolven). De zwarte matrix contrasteert goed met de glasheldere hyaliet.
Gábor Koller op SMAM 2023 – foto R Dedeyne
Hyaliet van Tarcal fluoresceert onder UV licht (vooral MW en SW, maar in mindere mate ook bij LW) met een opvallende grasgroene kleur, die te wijten is aan ingesloten uranylionen UO22+. Daarvan is bekend dat ze door hun hoge wateroplosbaarheid uitermate mobiel zijn en gemakkelijk in de structuur van de meeste kwartsvariëteiten kunnen ingebouwd worden. Het fluorescentiespectrum laat duidelijk een fingerprint zien die nagenoeg identiek is aan die van een referentie uranylhoudend hyalietmonster van Spruce Pine, NC, USA (ref 1)
#2948: fluorescentiespectrum UV 255 nm bron: Axel Emmermann
Opgelet: hyaliet van de Kopasz groeve werd origineel op de markt gebracht als afkomstig zijnde van Tarcal. Die locatie werd pas later op MinDat geïntroduceerd (tot in 2013 werd er nauwelijks enig mineraal van interesse ontdekt). Nogal wat verzamelaars van het eerste uur hebben hun specimens toen (onterecht) omgelabeled naar Monok, een andere maar aanzienlijk minder productieve hyaliet vindplaats, die toen wél al op MinDat bekend was, maar op zowat 15 km noordwest van Tarcal ligt.
Met dank aan Axel Emmermann voor de fluorescentieanalyse en aan Ludo Van Goethem voor de specimenfoto’s.
Ref1: “Hyalite opal from several localities, green fluorescence investigated”, onuitgegeven rapport van Axel Emmermann, 2017
